Việc các tinh thể thạch cao (gypsum) có kích thước bằng hạt sỏi di chuyển trên bề mặt sa mạc từ lâu đã là một hiện tượng gây tò mò. Mặc dù không có “tin tức nóng hổi” nào công bố một khám phá hoàn toàn mới trong năm 2024-2025 lật ngược mọi hiểu biết trước đây, các nghiên cứu gần đây và các quan sát trong quá khứ đã củng cố một cơ chế chính giải thích cho sự di chuyển này.
Cơ chế nổi bật nhất được thảo luận trong các tài liệu khoa học và báo cáo là vai trò của những cơn lốc xoáy cát (dust devils), đôi khi được gọi là “gravel devils” khi chúng đủ mạnh để nâng các vật liệu nặng hơn cát. Các quan sát tại những địa điểm như Salar Gorbea ở miền bắc Chile đã ghi nhận những cột xoáy không khí này có khả năng nhấc bổng và vận chuyển các tinh thể thạch cao có kích thước sỏi, thậm chí dài tới 27 cm, đi xa tới 5 km trước khi lắng đọng chúng thành các đống giống như cồn cát nhỏ. Đây được xem là lời giải thích chính cho sự di chuyển của các tinh thể thạch cao có kích thước đáng kể trên sa mạc.
Gió cũng đóng vai trò quan trọng trong việc định hình cảnh quan sa mạc thạch cao, như tại Đài tưởng niệm Quốc gia White Sands ở New Mexico. Tại đây, gió là yếu tố chính vận chuyển cát và các hạt tinh thể nhỏ hơn thông qua quá trình nhảy cóc (saltation) và lơ lửng (suspension), góp phần hình thành và di chuyển các cồn cát thạch cao. Tuy nhiên, khả năng vận chuyển các hạt có kích thước sỏi trực tiếp bằng sức gió thông thường là hạn chế; cần những hiện tượng gió mạnh và tập trung như lốc xoáy cát để di chuyển các tinh thể lớn hơn.
Một quá trình khác có liên quan được đề cập trong nghiên cứu về sa mạc Atacama là haloturbation. Quá trình này liên quan đến sự trương nở và co lại của các khoáng vật sunfat canxi (như thạch cao và anhydrite) do quá trình hydrat hóa và khử nước. Mặc dù haloturbation chủ yếu gây ra sự xáo trộn và di chuyển vật liệu dưới bề mặt, nó làm nổi bật tính chất vật lý của thạch cao có thể dẫn đến sự thay đổi và di chuyển của đất đá trong môi trường khô hạn khi có sự hiện diện của độ ẩm, dù không trực tiếp giải thích sự di chuyển của các tinh thể rời rạc trên bề mặt bởi gió.
Hiện tượng “đá biết đi” (sailing stones) nổi tiếng tại Racetrack Playa ở Thung lũng Chết, nơi các tảng đá di chuyển và để lại vệt dài trên đáy hồ khô, là một ví dụ khác về sự di chuyển của vật liệu trên sa mạc nhưng có cơ chế khác biệt. Nghiên cứu đã chỉ ra rằng sự di chuyển của “đá biết đi” cần sự kết hợp của nước đóng băng tạo thành các phiến băng mỏng, gió và bề mặt lòng hồ khô trơn trượt chứ không phụ thuộc chủ yếu vào đặc tính của thạch cao hay lốc xoáy cát như sự di chuyển của tinh thể thạch cao kích thước sỏi.
Tóm lại, trong khi gió là động lực chính định hình các cảnh quan sa mạc thạch cao và di chuyển các hạt nhỏ hơn, các tinh thể thạch cao có kích thước sỏi được cho là di chuyển chủ yếu nhờ sức mạnh của các cơn lốc xoáy cát (gravel devils), có khả năng nhấc bổng và vận chuyển chúng qua những quãng đường đáng kể.
